Κριτικές σπουδές διαδικτύου: διερεύνηση αντιθετικών αντιλήψεων και πρακτικών των χρηστών του Facebook

Abstract

Η παρούσα πτυχιακή εργασία με τίτλο «Κριτικές Σπουδές Διαδικτύου: Διερεύνηση αντιθετικών αντιλήψεων και πρακτικών των χρηστών του Facebook» εκπονήθηκε από την Λύδια Γεωργία Κολλύρη, φοιτήτρια του Η’ εξαμήνου του Τμήματος Επικοινωνίας και Σπουδών Διαδικτύου του Τεχνολογικού Πανεπιστημίου Κύπρου υπό την επίβλεψη της Δρ. Δήμητρας Μηλιώνη και ολοκληρώθηκε τον Μάιο του 2015. Η έλευση του web2.0 σήμανε την ταυτόχρονη εμφάνιση μίας μεγάλης διαμάχης σχετικά με τη δύναμη του χρήστη στο πεδίο του διαδικτύου. Στις θεωρίες που υποστηρίζουν την αέναη ελευθερία και κυριαρχία του ατόμου εντός του πεδίου, προστέθηκαν τα τελευταία έτη κριτικές περί βαυκαλισμού και χειραγώγησής του, με τις εμπορικές πλατφόρμες να βυσσοδομούν εναντίον του ανίσχυρου χρήστη με απώτερο σκοπό το κέρδος. Ποιος είναι όμως ο πραγματικός ρόλος του χρήστη; Υπάρχει αντίσταση; Αν ναι, σε ποιο βαθμό; Τα επιχειρήματα της θεωρίας περί εκμετάλλευσης ανατρέπονται; Τελικά, ποια είναι η πραγματική δύναμη του web2.0; Η παρούσα έρευνα επιδιώκει να δώσει απαντήσεις στα παραπάνω ερωτήματα, διερευνώντας τις αντιθετικές αντιλήψεις και πρακτικές των χρηστών του διαδικτύου, δια μέσω των ίδιων. Αφετηρία της αποτελεί η Κριτική Θεωρία του Διαδικτύου, σε συνδυασμό με τη θεμελιώδη θέση των Πολιτισμικών Σπουδών περί αντίστασης του ατόμου στις δομές της εξουσίας, εντός του πεδίου του κυβερνοχώρου. Για την πραγμάτωση της έρευνας μελετήθηκε η βιβλιογραφία που αποκαλύπτει τα βασικά επιχειρήματα σχετικά με την εκμετάλλευση του χρήστη από την εξουσία του διαδικτύου. Τα επιχειρήματα συλλέχθηκαν και κατηγοριοποιήθηκαν δημιουργώντας πέντε βασικές διαστάσεις άσκησης ελέγχου: την οικονομική, τη συμπεριφορική, την αλγοριθμική, τη θεσμική και την ιδεολογική διάσταση. Με στόχο την εμβάθυνση επιλέχθηκε ως μελέτη περίπτωσης μία πλατφόρμα η οποία έχει δεχθεί αθρόες κριτικές και παρόλα αυτά αποτελεί μία από τις δημοφιλέστερες ιστοσελίδες, κατέχοντας ηγετική θέση ανάμεσα στις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης με τη διατήρηση των περισσότερων ενεργών χρηστών, το Facebook. Η μελέτη της βιβλιογραφίας επεκτάθηκε, προσαρμόζοντας και εμβαθύνοντας τους άξονες της Κριτικής Θεωρίας στην πλατφόρμα αυτή. Οι άξονες μετατράπηκαν σε οδηγό συνέντευξης με στόχο τη διερεύνηση των αντιλήψεων και των πρακτικών του ίδιου του ατόμου. Για τη συλλογή των δεδομένων πραγματοποιήθηκαν 30 ημιδομημένες συνεντεύξεις από Έλληνες χρήστες του Facebook. Τα ευρήματα της έρευνας αποκάλυψαν πως ο χρήστης δεν είναι καταδικασμένος να ενεργεί κάτω από την εξουσία και τον έλεγχο του διαδικτύου. Εμφανίζει μορφές αντίστασης κυρίως στην οικονομική και τη συμπεριφορική διάσταση, ενώ οι εναντιωματικές αντιλήψεις και δράσεις δεν είναι τόσο ισχυρές στη θεσμική, στην αλγοριθμική και στην ιδεολογική διάσταση. Μελετώντας τον βαθμό αντίστασης διαπιστώθηκε πως ο χρήστης ενεργεί στο επίπεδο της επίγνωσης και της αντίστασης εντός του δικτύου, αλλά δεν αγγίζει τα στάδια της ενεργούς δράσης εκτός του δικτύου, δηλαδή της αντίδρασης και της ανατροπής. Παρατηρούμε λοιπόν, μία διπολική διαμάχη ανάμεσα στην εξουσία και την αντίσταση η οποία ανατρέπει ορισμένα από τα επιχειρήματα της κριτικής θεωρίας, αναδεικνύοντας όμως ταυτόχρονα ότι εξακολουθούν να υπάρχουν διαστάσεις όπου η αντίσταση του χρήστη είναι ασθενής ή ανύπαρκτη. Η έρευνα αποτελεί μία από τις πρώτες εμπειρικές μελέτες στο πλαίσιο των Κριτικών Πολιτισμικών Σπουδών εντός του κυβερνοχώρου, πιστοποιώντας την ύπαρξη αντίστασης του χρήστη, ακόμα και αν μέχρι στιγμής δεν παρουσιάζεται σε υψηλό βαθμό, αποτελώντας βάση για μελλοντική εμπειρική έρευνα στο πεδίο.